સોમવારે આવેલા ૭.૫ ની તીવ્રતાના શક્તિશાળી ભૂકંપ બાદ, જાપાનના અધિકારીઓએ આગામી અઠવાડિયામાં જાપાનના ઉત્તરી પેસિફિક કિનારા પર “મેગાક્વેક” આવવાની શક્યતાનો સંકેત આપ્યો છે. જાપાનના ઉત્તરી હોન્શુ કિનારે આઓમોરીમાં ૫૪ કિમીની ઊંડાઈએ આવેલા ભૂકંપથી નોંધપાત્ર નુકસાન થયું હતું. રસ્તાઓ પર તિરાડો પડી ગઈ હતી, ઇમારતોને નુકસાન થયું હતું અને ૩૦ થી વધુ લોકો ઘાયલ થયા હતા. આ ભૂકંપ, જે ટોક્યો (આશરે ૫૫૦ કિમી દૂર) સુધી અનુભવાયો હતો, તેના કારણે લગભગ ૯૦,૦૦૦ રહેવાસીઓને સ્થળાંતર કરાવવામાં આવ્યું હતું અને લગભગ ૬૦-૭૦ સેમી ઊંચાઈના નાના સુનામી આવ્યા હતા.
જાપાન હવામાન એજન્સી (ત્નસ્છ) એ ચિંતા વ્યક્ત કરી છે કે આ પ્રદેશમાં બીજાે ભૂકંપ આવી શકે છે, સંભવત: ૮ કે તેથી વધુ તીવ્રતાનો. જ્યારે આવા ભૂકંપની સંભાવના ઓછી છે, ત્યારે જાપાનની સલાહે વ્યાપક ધ્યાન ખેંચ્યું છે, ખાસ કરીને પેસિફિક ક્ષેત્રના અન્ય ભાગોમાં ભૂકંપની પ્રવૃત્તિ ફેલાવાની સંભાવના અંગે.
મેગાક્વેક સલાહકાર અને તેના પરિણામો
જાપાનના ત્નસ્છ અનુસાર, “મેગાક્વેક” સલાહકાર ત્યારે જારી કરવામાં આવે છે જ્યારે જાણીતા વિસ્તારોમાં ૭ કે તેથી વધુ તીવ્રતાનો ભૂકંપ આવે છે, જેને મેગાથ્રસ્ટ ભૂકંપ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જે અગાઉ આવ્યા છે.
હોક્કાઇડો-સાનરિકુ ક્ષેત્ર માટે જારી કરાયેલ આ ખાસ સલાહકાર, આગામી અઠવાડિયામાં ૮ કે તેથી વધુ તીવ્રતાના મોટા ભૂકંપના જાેખમમાં કામચલાઉ વધારો સૂચવે છે. જાે કે, આવું થવાની શક્યતા હજુ પણ ખૂબ ઓછી છે, અંદાજે ૧%.
જાપાન એક મુખ્ય સબડક્શન ઝોનની ટોચ પર સ્થિત છે જ્યાં પેસિફિક પ્લેટ ઉત્તર અમેરિકન અને ઓખોત્સ્ક પ્લેટોની નીચે ડૂબકી લગાવે છે.
આ ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય પ્રવૃત્તિમાંથી સંચિત તણાવ સમયાંતરે મોટા ભૂકંપમાં પરિણમે છે. ૨૦૧૧ માં, દેશમાં ઇતિહાસના સૌથી વિનાશક ભૂકંપોમાંનો એક ૯.૦ ની તીવ્રતાનો ભૂકંપ આવ્યો હતો જેના કારણે વિનાશક સુનામી આવી હતી, જેના કારણે ૨૦,૦૦૦ થી વધુ લોકો મૃત્યુ પામ્યા હતા અને ફુકુશિમા પ્લાન્ટ પર પરમાણુ આપત્તિ સર્જાઈ હતી.
હાલની ચેતવણી ખાસ કરીને ચિંતાજનક છે કારણ કે સોમવારનો ૭.૫-તીવ્રતાનો ભૂકંપ કાં તો ઘણી મોટી ઘટનાનો પુરોગામી હોઈ શકે છે અથવા તે જ ખાઈ પ્રણાલીમાં તણાવના ચાલુ પુન:ગઠનનો ભાગ હોઈ શકે છે. અધિકારીઓ રહેવાસીઓ અને સ્થાનિક સરકારોને સ્થળાંતર યોજનાઓની સમીક્ષા કરવા, કટોકટી પુરવઠો સુરક્ષિત કરવા અને આગામી દિવસોમાં વધુ મજબૂત ભૂકંપ અથવા સુનામી ચેતવણીઓની શક્યતા માટે તૈયારી કરવા વિનંતી કરી રહ્યા છે.
શું તેની અસર ભારત પર પડશે?
જ્યારે જાપાન સંભવિત આફ્ટરશોક્સ માટે તૈયારી કરી રહ્યું છે, ત્યારે આ સલાહકાર પેસિફિક અને હિંદ મહાસાગરોમાં વહેંચાયેલ ટેક્ટોનિક નબળાઈઓની યાદ અપાવે છે. જાપાનના દરિયાકાંઠે આવેલા મેગાભૂકંપ મુખ્યત્વે ઉત્તરપશ્ચિમ પેસિફિકને અસર કરશે, જેમાં રશિયાના દૂર પૂર્વના ભાગો, અલાસ્કાના અલેઉશિયન ટાપુઓ અને અલબત્ત, જાપાનનો પણ સમાવેશ થાય છે.
જાેકે, એવી ચિંતા છે કે ભૂકંપની પ્રવૃત્તિ સુનામીને પણ ઉત્તેજિત કરી શકે છે જે દક્ષિણપૂર્વ એશિયા અને હિંદ મહાસાગરના ભાગો સહિત અન્ય પ્રદેશોને અસર કરી શકે છે.
ભારત માટે, આ ચોક્કસ મેગાભૂક ઘટનાથી સીધો ખતરો ઓછો છે. ભારતીય વૈજ્ઞાનિકો નિર્દેશ કરે છે કે ભારતનો દરિયાકિનારો સુમાત્રા નજીક સુંડા (જાવા) ખાઈમાં અથવા અરબી સમુદ્રમાં મેગાથ્રસ્ટ દ્વારા ઉત્પન્ન થતા સુનામી માટે વધુ સંવેદનશીલ છે, જેમ કે ૨૦૦૪ ના વિનાશક સુનામી દ્વારા પુરાવા મળે છે.
૨૦૦૪ માં સુમાત્રામાં આવેલા ૯.૧ ની તીવ્રતાના ભૂકંપે ભારતમાં મોટા પાયે જાનહાનિ કરી હતી, ખાસ કરીને તમિલનાડુ, આંધ્રપ્રદેશ અને આંદામાન અને નિકોબાર ટાપુઓના દરિયાકાંઠાના વિસ્તારોમાં. તે ઘટનાએ ભવિષ્યમાં સુનામીની અસરને ઘટાડવા માટે અસરકારક પ્રારંભિક ચેતવણી પ્રણાલીઓની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો.
ભારતની ભૂકંપીય સંવેદનશીલતા
જ્યારે જાપાનની વર્તમાન સલાહ ભારત માટે મેગાભૂકંપ અથવા સુનામીનો તાત્કાલિક ભય સૂચવતી નથી, તે હિંદ અને પ્રશાંત મહાસાગરોની આસપાસના દેશો દ્વારા સામનો કરવામાં આવતા સહિયારા ટેક્ટોનિક જાેખમોને રેખાંકિત કરે છે. ભારત, જેણે ભૂતકાળમાં નોંધપાત્ર ભૂકંપીય પ્રવૃત્તિ જાેઈ છે, તે તેની આપત્તિ વ્યવસ્થાપન પ્રણાલીઓ અને પ્રારંભિક ચેતવણી પદ્ધતિઓને મજબૂત બનાવવા પર કામ કરી રહ્યું છે.
જાપાની ચેતવણી કુદરતી આફતો માટે સંવેદનશીલ પ્રદેશોમાં તકેદારી અને તૈયારીના મહત્વની યાદ અપાવે છે.
નિષ્ણાતો આંતરરાષ્ટ્રીય સહયોગ અને જ્ઞાન-આદાન-પ્રદાનના મૂલ્ય પર ભાર મૂકે છે, ખાસ કરીને ભારત અને જાપાન જેવા દેશો વચ્ચે, જે બંને પેસિફિક રિંગ ઓફ ફાયર પર સ્થિત છે. ભારતને આટલી તીવ્રતાના ભૂકંપની અસર થવાની સંભાવના ઓછી હોવા છતાં, સહિયારી નબળાઈ બંને રાષ્ટ્રો માટે ભવિષ્યમાં ભૂકંપની ઘટનાઓની સંભવિત અસરને ઘટાડવા માટે તેમની પ્રારંભિક ચેતવણી પ્રણાલીઓ, આપત્તિ વ્યવસ્થાપન યોજનાઓ અને જાહેર જાગૃતિ પહેલને આગળ વધારવાનું ચાલુ રાખવાનું જરૂરી બનાવે છે.