વ્યાપક જાગૃતિ અભિયાનના માધ્યમથી ‘મિશન લાઈફ’ને વ્યાપક જન આંદોલન બનાવવાની જરૂરિયાતઃ આર્થિક સર્વેક્ષણ ૨૦૨૪-૨૫
આબોહવા પરિવર્તન અનુકૂલન, સ્થિતિસ્થાપકતાની માંગનું નિર્માણ લક્ષિત નીતિગત પગલાં અને પર્યાપ્ત નાણાકીય વિકલ્પોઃ આર્થિક સર્વેક્ષણ ૨૦૨૪-૨૫
વર્ષ ૨૦૪૭ સુધીમાં ભારતની વિકસિત ભારત બનવાની મહત્ત્વાકાંક્ષા મૂળભૂત રીતે સર્વસમાવેશક અને સ્થાયી વિકાસનાં વિઝન સાથે જાેડાયેલી છે. કેન્દ્રીય નાણાં અને કોર્પોરેટ બાબતોનાં મંત્રી શ્રીમતી ર્નિમલા સીતારમણે આજે સંસદમાં રજૂ કરેલા આર્થિક સર્વેક્ષણ ૨૦૨૪-૨૫માં આ બાબત પ્રતિબિંબિત થાય છે.
સર્વેક્ષણમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે પ્રતિ વ્યક્તિ કાર્બન ઉત્સર્જન ખૂબ જ ઓછું હોવા છતાં, ભારત એવા વિકાસના માર્ગ પર છે. જે માત્ર વાજબી ઊર્જા સુરક્ષા જ નહીં, પરંતુ રોજગાર સર્જન, આર્થિક વિકાસ અને આખરે પર્યાવરણીય સ્થિરતા પણ સુનિશ્ચિત કરે છે.
૨૦૭૦ સુધીમાં નેટ-ઝીરો ઉત્સર્જન
વર્ષ ૨૦૭૦ સુધીમાં નેટ ઝીરો ઉત્સર્જનના લક્ષ્યાંકને હાંસલ કરવા માટે ભારતે ગ્રીડ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરમાં વિસ્તૃત સુધારામાં રોકાણને પ્રાથમિકતા આપવાની જરૂર પડશે અને આ પરિવર્તનશીલ પરિવર્તન માટે જરૂરી મહત્ત્વપૂર્ણ ખનિજાેનું સુરક્ષિત સોર્સિંગ કરવાની જરૂર પડશે, એમ સર્વેક્ષણ નોંધે છે.
સર્વેના દસ્તાવેજમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે આબોહવા ધિરાણ પર સીઓપી૨૯ ખાતે ન્યૂ કલેક્ટિવ ક્વોન્ટિફાઇડ ગોલ (એનસીક્યુજી)નું તાજેતરનું પરિણામ વિકાસશીલ દેશોને ટેકો આપવાની શક્યતા વિશે બહુ ઓછો આશાવાદ રજૂ કરે છે. વર્ષ ૨૦૩૫ સુધીમાં વાર્ષિક ધોરણે ૩૦૦ અબજ ડોલરનું નાનું એકત્રીકરણ લક્ષ્યાંક એનસીક્યુજી ૨૦૩૦ સુધીમાં ૫.૧-૬.૮ ટ્રિલિયન ડોલરની અંદાજિત જરૂરિયાતનો એક અંશ છે. જે અપ્રમાણસર રીતે તે દેશો પર આબોહવા પરિવર્તનને સંબોધવાનો બોજ મૂકે છે. જેમણે ઐતિહાસિક રીતે કટોકટીમાં ફાળો આપ્યો નથી.
અનુકૂલનને મોખરે લાવવું
ભારત માટે અનુકૂલન વ્યૂહરચનાને અગ્રતા અનુસાર, આર્થિક સર્વેક્ષણ ૨૦૨૪-૨૫માં દર્શાવવામાં આવ્યું છે કે, ભારતે પ્રાદેશિક વિશિષ્ટતાઓને અનુરૂપ બહુઆયામી અભિગમને અનુસરવાની જરૂર છે. તેમાં અન્ય બાબતો ઉપરાંત નીતિગત પહેલો, ક્ષેત્ર-વિશિષ્ટ વ્યૂહરચનાઓ, સ્થિતિસ્થાપક માળખાગત સુવિધાનો વિકાસ, સંશોધન અને વિકાસ તથા અનુકૂલન પ્રયાસો માટે નાણાકીય સંસાધનોની સુરક્ષા સામેલ છે.
સર્વેએ નોંધ્યું હતું કે, ભારતની રાષ્ટ્રીય અનુકૂલન યોજના (એનએપી)ની તૈયારી પર ચાલી રહેલા કાર્યનો ઉદ્દેશ એક વ્યાપક અને સર્વસમાવેશક એનએપી વિકસાવવાનો છે. જે સાતત્યપૂર્ણ વિકાસ લક્ષ્યાંકો સાથે સુસંગત છે અને તમામ પ્રદેશો અને ક્ષેત્રો માટે આબોહવામાં સ્થિતિસ્થાપકતા સુનિશ્ચિત કરે છે.
તંદુરસ્ત અને વધુ ટકાઉ શહેરી પર્યાવરણ માટે જીવંત દિવાલો
ઝડપી શહેરીકરણ, જેના કારણે શહેરી ગરમી ટાપુની અસર, વધતા કાર્બન ઉત્સર્જન અને વધતા વાયુ પ્રદૂષણનો સામનો કરવા માટે આર્થિક સર્વેક્ષણ ૨૦૨૪-૨૫માં એક ખૂબ જ આશાસ્પદ ઉકેલનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. જે ગતિ પકડી રહ્યો છે, એટલે કે વર્ટિકલ ગાર્ડન્સ, જેને જીવંત દિવાલો અથવા વર્ટિકલ ગ્રીનરી સિસ્ટમ્સ (ફય્જી) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. શહેરી રવેશને જીવંત લીલા લેન્ડસ્કેપ્સમાં રૂપાંતરિત કરીને, વર્ટિકલ ગાર્ડન્સ માત્ર ઇમારતોની સૌંદર્યલક્ષી આકર્ષણમાં વધારો કરતા નથી પણ પર્યાવરણીય ટકાઉપણામાં પણ ફાળો આપે છે અને ગીચ વસ્તીવાળા શહેરોમાં થર્મલ કામગીરીમાં સુધારો કરે છે, કાર્બનને અલગ કરે છે અને જૈવવિવિધતાને પ્રોત્સાહન આપે છે.
આર્થિક સર્વેક્ષણ ૨૦૨૪-૨૫માં ઉર્જા સંરક્ષણ અને ટકાઉ મકાન સંહિતા (ઈઝ્રજીમ્ઝ્ર)માં વધુ સુધારા માટે અવકાશનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, જેમ કે શહેરી હવાની ગુણવત્તા સુધારવા અને ગરમી ઘટાડવા માટે વર્ટિકલ ગાર્ડન્સ માટે સ્પષ્ટ માર્ગદર્શિકા.
ઊર્જા સંક્રમણ
સર્વેક્ષણમાં પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જાની ક્ષમતાના નિર્માણમાં થયેલી નોંધપાત્ર પ્રગતિ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે, ત્યારે તેમાં એવો પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે વ્યવહારુ સંગ્રહ તકનીકોના અભાવે અને આવશ્યક ખનિજાેની મર્યાદિત સુલભતાને કારણે આ સંસાધનોનો અસરકારક રીતે ઉપયોગ કરવો અને તેનું માપન કરવું પડકારજનક છે.
આર્થિક સર્વેક્ષણ ૨૦૨૪-૨૫માં ઊર્જા સંક્રમણ અને ઊર્જા સુરક્ષા વચ્ચેના ઘર્ષણનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, જે વિકસિત દેશોની ક્રિયાઓમાં સ્પષ્ટ પણે જાેવા મળે છે અને પવન અને સૌર ઊર્જા જેવા પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા સ્ત્રોતોમાં સંક્રમણની મર્યાદાઓમાં સ્પષ્ટ પણે જાેવા મળે છે. તે અશ્મિભૂત ઇંધણ અને નવીનીકરણીયને સમાવતી જટિલ ઉર્જા પ્રણાલીના સંચાલનના ‘ભીડ ખર્ચ’ વિશે વાત કરે છે.
આ સંબંધમાં, સર્વેક્ષણ ભારતના સ્થાયી વિકાસ માર્ગમાં થર્મલ પાવરના મહત્વને ઓળખે છે અને અર્થતંત્રની ઉત્સર્જનની તીવ્રતાને ઘટાડવા માટે કોલસા-આધારિત પાવર પ્લાન્ટ્સમાં સુપર ક્રિટિકલ (એસસી), અલ્ટ્રા-સુપર-ક્રિટિકલ (યુએસસી) અને તાજેતરમાં વિકસિત એડવાન્સ્ડ અલ્ટ્રા સુપર ક્રિટિકલ (એયુએસસી) તકનીકોનો ઉપયોગ કરીને કોલસાના કાર્યક્ષમ ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપવાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકે છે.
પરમાણુ ઊર્જાઃ એક વિશ્વસનીય વિકલ્પ
આ સર્વેક્ષણ પરમાણુ ઊર્જા પર પણ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જે ઊર્જાનો કાર્યક્ષમ અને નીચો ગ્રીનહાઉસ ગેસ ઉત્સર્જન સ્ત્રોત છે. જે તેને અશ્મિભૂત ઇંધણનો વધુને વધુ ઉભરતો અને વિશ્વસનીય વિકલ્પ બનાવે છે. તે સંભવિત પડકારોને અગાઉથી પહોંચી વળવા માટે એક દૂરંદેશીપૂર્ણ પરિપ્રેક્ષ્ય પણ સૂચવે છે અને સરળ સંક્રમણની સુવિધા આપે છે, જે સમયની જરૂરિયાત છે.
તેમાં પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા તકનીકો, ખાસ કરીને સૌર પેનલ્સના નિકાલના પડકાર વિશે પણ વાત કરવામાં આવી છે. જે દર્શાવે છે કે પર્યાવરણીય નીતિઓ કેવી રીતે જટિલ મુદ્દાઓ પેદા કરી શકે છે. તે ઇકોસિસ્ટમ્સ અને જાહેર આરોગ્ય પર સંભવિત નકારાત્મક અસરોને ઘટાડવા માટે નવીનીકરણીય ઊર્જા તકનીકો સાથે સંકળાયેલી આડપેદાશો અને સામગ્રીના સંચાલન માટે અસરકારક નિકાલ પદ્ધતિઓ વિકસાવવાની જરૂરિયાત સૂચવે છે.
એનડીસીના લક્ષ્ય તરફ આગળ વધી રહ્યું છે ભારત
ભારત તેના રાષ્ટ્રીય સ્તરે નિર્ધારિત યોગદાન (એનડીસી)ના લક્ષ્યાંકોની નજીક પહોંચી રહ્યું છે. તારીખ ૩૦ નવેમ્બર, ૨૦૨૪ સુધી બિન-અશ્મિભૂત ઇંધણ સ્ત્રોતોમાંથી ૨,૧૩,૭૦૧ મેગાવોટની સ્થાપિત વીજળી ઉત્પાદન ક્ષમતા, કુલ ક્ષમતાના ૪૬.૮ ટકા હિસ્સો ધરાવે છે, જે ૨૦૩૦ સુધીમાં ૫૦ ટકા સુધી પહોંચવાના અદ્યતન એનડીસી લક્ષ્યાંકને પ્રાપ્ત કરવાના માર્ગ પર છે. વર્ષ ૨૦૦૫ અને ૨૦૨૩ વચ્ચે ૨.૨૯ અબજ ટન કાર્બન ડાયોકસાઇડ સમકક્ષ વધારાનું કાર્બન સિંક પણ ઊભું કરવામાં આવ્યું છે, જ્યારે વર્ષ ૨૦૩૦ સુધીમાં એનડીસીનો લક્ષ્યાંક ૨.૫થી ૩ અબજ ટન હતો.
ભારતની સ્થાપિત ઉત્પાદન ક્ષમતા (ઇંધણની દ્રષ્ટિએ) (૩૦ નવેમ્બર, ૨૦૨૪)
પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા અને હરિત રોકાણને પ્રોત્સાહન
ભારત સરકારે દેશમાં પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જાને વેગ આપવા અને હરિયાળા રોકાણોને વેગ આપવા માટે વિવિધ પ્રકારની યોજનાઓ, નીતિઓ, નાણાકીય પ્રોત્સાહનો અને નિયમનકારી પગલાં લીધાં છે.
કેટલીક પહેલોમાં સામેલ છેઃ
સ્ૈજર્જૈહ ન્ૈહ્લઈઃ સાતત્યપૂર્ણ વિકાસ માટે જીવનશૈલીને શ્રેષ્ઠ બનાવવી
આર્થિક સર્વેક્ષણ ૨૦૨૪-૨૫ ચોખ્ખા શૂન્ય કાર્બન ઉત્સર્જન લક્ષ્યને પ્રાપ્ત કરવા માટે માઇન્ડફુલ વપરાશ અને ઉત્પાદન પ્રત્યે માનસિકતા અને વર્તનમાં જરૂરી મૂળભૂત પરિવર્તનના મહત્વ પર ભાર મૂકે છે. આ દિશામાં ભારતની આગેવાની હેઠળની વૈશ્વિક ચળવળ લાઈફસ્ટાઈલ ફોર એન્વાયર્નમેન્ટ (ન્ૈહ્લઈ)નો ઉદ્દેશ કચરાનું વ્યવસ્થાપન, સંસાધન સંરક્ષણ અને રિસાયક્લિંગ જેવી પર્યાવરણને અનુકૂળ પદ્ધતિઓને પ્રોત્સાહન આપીને દેશના ટકાઉપણાના પ્રયાસોને વધારવાનો છે.
પર્યાવરણ માટે સામૂહિક કામગીરીની શક્તિનો ઉપયોગ કરવો
ચક્રાકાર અર્થતંત્રને પ્રોત્સાહન આપવાની કલ્પના પણ મિશન લાઈફ હેઠળ કેન્દ્રીય ઘટક તરીકે કરવામાં આવી છે. બેટરી સ્ટોરેજ ટેકનોલોજી સાથે સંબંધિત સંશોધન અને વિકાસમાં રોકાણ તેમજ પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા વ્યવસ્થા સાથે સંકળાયેલા કચરાના રિસાયક્લિંગ અને સાતત્યપૂર્ણ નિકાલ માટે કરવામાં આવેલું રોકાણ પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા સ્ત્રોતોમાંથી ઊર્જાનો વિશ્વસનીય પુરવઠો અને તેના ટકાઉપણાને સુનિશ્ચિત કરવા માટેનાં મહત્ત્વપૂર્ણ પરિબળો છે.
લાઈફ (ન્ૈહ્લઈ) પગલાંના સક્રિય અમલીકરણથી નોંધપાત્ર સહ-લાભો મળી શકે છે, જેમાં ઊર્જા વપરાશમાં અસમાનતામાં ઘટાડો, હવાના પ્રદૂષણને ઘટાડવા, ખર્ચમાં બચત હાંસલ કરવી અને એકંદર સુખાકારી અને સ્વાસ્થ્યમાં વધારો કરવાનો સમાવેશ થાય છે. ૨૦૩૦ સુધીમાં એવો અંદાજ છે કે આ પગલાં ગ્રાહકોને વપરાશમાં ઘટાડો અને નીચા ભાવો દ્વારા વૈશ્વિક સ્તરે આશરે ૪૪૦ અબજ ડોલરની બચત કરી શકે છે.
આ સર્વેક્ષણ લાઈફ મિશનના સિદ્ધાંતોને શાળા અને કોલેજના અભ્યાસક્રમમાં સંકલિત કરીને લાઈફ મિશનને વ્યાપક જન આંદોલનમાં પરિવર્તિત કરવા માટે વ્યાપક જાગૃતિ અભિયાનની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકે છે, જેથી નાની ઉંમરથી જ પર્યાવરણીય ચેતનાને પ્રોત્સાહન મળે.
લાઈફ (ન્ૈહ્લઈ) સાથે સુસંગત પગલાંનો અમલ કરીને પર્યાવરણ-તરફી પરિણામોને વધારવા માટે કેટલીક ચાવીરૂપ પહેલો હાથ ધરવામાં આવી છે. તેનું એક નોંધપાત્ર ઉદાહરણ પર્યાવરણીય સંરક્ષણ તરફના સ્વૈચ્છિક પ્રયાસોને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે ગ્રીન ક્રેડિટ નિયમોની રજૂઆત છે, જેના પરિણામે ગ્રીન ક્રેડિટ ઇશ્યૂ કરવામાં આવી છે. અન્ય ઉદાહરણોમાં પર્યાવરણ તરફી પ્રવૃત્તિઓને પ્રોત્સાહન આપવા વ્યક્તિગત વર્તણૂકને પ્રોત્સાહન આપવા માટે વૃક્ષારોપણ અભિયાન ‘એક પેડ મા કે નામ’ અને સાવર્ત્રિક સ્વચ્છતા સુલભતા માટે સ્વચ્છ ભારત મિશન (એસબીએમ) સામેલ છે.