ભારતની વસ્તી ગણતરી ૨૦૨૭ ના પ્રથમ તબક્કાના પ્રારંભ માટે ત્રણ મહિનાથી ઓછો સમય બાકી છે, ત્યારે સરકારે વિશ્વની સૌથી મોટી વહીવટી કવાયતોમાંની એક તરીકે વર્ણવવા માટે વિગતવાર પાયાનું કામ શરૂ કરી દીધું છે. એપ્રિલ ૨૦૨૬ માં શરૂ થનારી ઘરયાદી અને ઘર ગણતરી માટે રોડમેપને અંતિમ સ્વરૂપ આપવા માટે પેટા-જિલ્લા, જિલ્લા અને રાજ્ય સ્તરે હિસ્સેદારો સાથે વ્યાપક ચર્ચાઓ કરવામાં આવી છે. આ મહિનાની શરૂઆતમાં તબક્કા ૈં માટે પ્રી-ટેસ્ટ કવાયત સફળ રીતે પૂર્ણ થયા પછી તૈયારીઓએ વેગ પકડ્યો. ભારતના રજિસ્ટ્રાર જનરલ અને વસ્તી ગણતરી કમિશનર મૃત્યુંજય કુમાર નારાયણે તમામ હિસ્સેદારોના તેમના પ્રયાસો બદલ પ્રશંસા કરી, નોંધ્યું કે આ ભારતની પ્રથમ ડિજિટલ વસ્તી ગણતરીમાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.
સરકારી અધિકારીઓને ટાંકીને સમાચાર એજન્સીએ અહેવાલ આપ્યો છે કે ચર્ચાઓમાં લાખો ફિલ્ડ સ્ટાફની તૈનાતી, ડેટા સંગ્રહ માટે મોબાઇલ એપ્લિકેશનનો ઉપયોગ અને વિશાળ ડિજિટલ કામગીરી માટે જરૂરી બહુવિધ સુરક્ષા સુવિધાઓનો સમાવેશ થાય છે. આ યોજનામાં એપ્રિલ અને સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૬ વચ્ચે નિર્ધારિત પ્રથમ તબક્કાના સરળ અમલીકરણ માટે પેટા-જિલ્લા, જિલ્લા અને રાજ્ય સ્તરે વસ્તી ગણતરીના કર્મચારીઓની સ્તરીય તૈનાતીનો પણ સમાવેશ થાય છે.
નોંધનીય છે કે, વસ્તી ગણતરી ૨૦૨૭ બે તબક્કામાં હાથ ધરવામાં આવશે. પ્રથમ તબક્કો, ઘરયાદી અને ઘર ગણતરી, એપ્રિલથી સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૬ સુધી ચાલશે. વસ્તી ગણતરી, બીજાે તબક્કો, ફેબ્રુઆરી ૨૦૨૭ માં યોજાશે. જાેકે, લદ્દાખ, જમ્મુ અને કાશ્મીર, હિમાચલ પ્રદેશ અને ઉત્તરાખંડના બરફથી ઘેરાયેલા પ્રદેશોમાં સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૬ માં વસ્તી ગણતરી કરવામાં આવશે.
હિતધારકોનો પ્રતિસાદ આગામી પગલાંને આકાર આપે છે
“પૂર્વ-પરીક્ષણ કવાયત સાથે જાેડાયેલા તમામ હિસ્સેદારો તરફથી પ્રાપ્ત થયેલા મુદ્દાઓ અને પ્રતિસાદની વસ્તી ગણતરી પ્રવૃત્તિઓના પાસાઓ પર તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો (ેં્) ના વસ્તી ગણતરી કામગીરીના તમામ નિર્દેશકોની હાજરીમાં વ્યાપક સમીક્ષા કરવામાં આવી હતી, અને વધુ સૂચનો લેવામાં આવ્યા હતા,” મીડિયા સૂત્રોએ એક અધિકારીને ટાંકીને અહેવાલ આપ્યો છે. ગયા અઠવાડિયે ઇય્ અને ઝ્રઝ્રૈં ની અધ્યક્ષતામાં યોજાયેલી સમીક્ષા બેઠકમાં તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના વસ્તી ગણતરી સંચાલન નિર્દેશકો અને ભારતના રજિસ્ટ્રાર જનરલ અને વસ્તી ગણતરી કમિશનરના કાર્યાલયના અધિકારીઓને એકઠા કરવામાં આવ્યા હતા. ૧૬ ડિસેમ્બરના રોજ કોન્ફરન્સને સંબોધતા, ઇય્ અને ઝ્રઝ્રૈં એ પ્રી-ટેસ્ટના સરળ સંચાલનની પ્રશંસા કરી અને વિશ્વસનીય વસ્તી ગણતરી ડેટા માટે મજબૂત તાલીમ અને ચોક્કસ ક્ષેત્ર અમલીકરણના મહત્વ પર ભાર મૂક્યો.
એક ઉચ્ચ ખર્ચ, ઉચ્ચ અસર ધરાવતો રાષ્ટ્રીય પ્રયાસ
વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની અધ્યક્ષતામાં કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળે ૧૨ ડિસેમ્બરના રોજ ૧૧,૭૧૮.૨૪ કરોડ રૂપિયાના ખર્ચે વસ્તી ગણતરી ૨૦૨૭ ના પ્રસ્તાવને મંજૂરી આપી. રાજકીય બાબતોની કેબિનેટ સમિતિ દ્વારા અગાઉ નક્કી કર્યા મુજબ, જાતિ ગણતરી પણ આગામી વસ્તી ગણતરીનો ભાગ હશે. વસ્તી ગણતરી ૨૦૨૭ ભારતની ૧૬મી અને સ્વતંત્રતા પછીની આઠમી વસ્તી ગણતરી છે. તે રહેઠાણની સ્થિતિ, સુવિધાઓ, વસ્તી વિષયકતા, ધર્મ, અનુસૂચિત જાતિ, અનુસૂચિત જનજાતિ, ભાષાઓ, સાક્ષરતા, આર્થિક પ્રવૃત્તિ, સ્થળાંતર અને પ્રજનનક્ષમતા પરના દાણાદાર ડેટાના પ્રાથમિક સ્ત્રોત તરીકે સેવા આપે છે. આ કવાયત વસ્તી ગણતરી અધિનિયમ, ૧૯૪૮ અને વસ્તી ગણતરી નિયમો, ૧૯૯૦ દ્વારા સંચાલિત છે.
વિશાળ કાર્યબળ અને ડિજિટલ પરિવર્તન
વસ્તી ગણતરી લગભગ ૩૦ લાખ ક્ષેત્રીય કાર્યકરોને જાેડશે અને ૧.૦૨ કરોડથી વધુ માનવ-દિવસો રોજગારીનું સર્જન કરશે. લગભગ ૧૮,૬૦૦ ટેકનિકલ કર્મચારીઓ સ્થાનિક સ્તરે ૫૫૦ દિવસ કામ કરશે, જે ડિજિટલ ડેટા હેન્ડલિંગ અને દેખરેખ સંબંધિત કાર્યોમાં સહાય કરશે. આ મોટા પાયે ટેકનિકલ સંડોવણીથી સંકળાયેલા કર્મચારીઓ માટે ભવિષ્યમાં રોજગારની સંભાવનાઓ વધશે તેવી અપેક્ષા છે. ગણતરીકારો, મોટાભાગે સરકારી શાળાના શિક્ષકો, તેમની નિયમિત ફરજાે ઉપરાંત ક્ષેત્ર મુલાકાતો કરશે. આ પ્રયાસને ટેકો આપવા માટે ઉપ-જિલ્લા, જિલ્લા અને રાજ્ય સ્તરે અન્ય કાર્યકર્તાઓની નિમણૂક કરવામાં આવશે.
નવા ડિજિટલ સાધનો સાથે ઝડપી ડેટા ઍક્સેસ
સરકારનો હેતુ વસ્તી ગણતરીના પરિણામો વહેલામાં વહેલી તકે ઉપલબ્ધ કરાવવાનો અને ગામડાઓ અને વોર્ડ જેવા નાનામાં નાના વહીવટી એકમોને ડેટા પ્રદાન કરવાનો છે. ડેટા સંગ્રહ માટે એક મોબાઇલ એપ્લિકેશનનો ઉપયોગ કરવામાં આવશે અને એક કેન્દ્રીય પોર્ટલ વાસ્તવિક સમયની દેખરેખ સુનિશ્ચિત કરશે. કેબિનેટ નોંધ મુજબ, “ડેટા સંગ્રહ માટે મોબાઇલ એપ્લિકેશન અને દેખરેખ હેતુ માટે કેન્દ્રીય પોર્ટલનો ઉપયોગ વધુ સારી ગુણવત્તાવાળા ડેટા સુનિશ્ચિત કરશે. ડેટા પ્રસારણ વધુ સારું અને વપરાશકર્તા-મૈત્રીપૂર્ણ રીતે થશે, જેથી નીતિ નિર્માણ માટે જરૂરી પરિમાણો પરના તમામ પ્રશ્નો એક બટનના ક્લિક પર ઉપલબ્ધ થશે.”
સેન્સસ-એઝ-એ-સર્વિસ મોડેલ મંત્રાલયોને મશીન-રીડેબલ ડેટા પહોંચાડશે. એક સમર્પિત પ્લેટફોર્મ, સેન્સસ મેનેજમેન્ટ અને મોનિટરિંગ સિસ્ટમ પોર્ટલ, સમગ્ર પ્રક્રિયાનું નિરીક્ષણ કરશે. બીજું એક નવું સાધન, ૐન્મ્ ક્રિએટર વેબ મેપ એપ્લિકેશન, ચાર્જ અધિકારીઓને ડિજિટલ હાઉસલિસ્ટિંગ બ્લોક્સ બનાવવામાં મદદ કરશે. સરકારે એ પણ પુષ્ટિ આપી છે કે સ્વ-ગણતરી માટેનો વિકલ્પ જાહેર જનતા માટે ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવશે.